Vườn Lái Thiêu và đặc sản trái cây Sầu riêng - Măng cụt của Bình Dương

 Nguyễn Hiếu Học

 Noùi ñeán caûnh quan Thuû Daàu Moät xöa vaø caû Bình Döông nay, khoâng theå khoâng nhaéc ñeán vöôøn caây Laùi Thieâu. Vaø khi keå veà caùc loaïi traùi caây ngon haøng ñaàu cuûa mieàn Ñoâng Nam boä, khoâng ai laø khoâng bieát ñeán nhöõng traùi ñaëc saûn SAÀU RIEÂNG, MAÊNG CUÏT cuûa mieät vöôøn Thuaän An – Bình Döông.

          Chính vöôøn caây traùi baït ngaøn roäng haøng nghìn heùcta cuøng vôùi nhöõng laøng ngheà laâu ñôøi veà goám söù, sôn maøi, ñieâu khaéc, myõ ngheä goã… ñaõ laøm neân neùt ñaëc tröng vaø veû ñeïp rieâng cuûa vuøng ñaát Thuû Daàu Moät - Bình Döông, duø gaàn ñaây Bình Döông ñaõ coù theâm nhöõng caùi noåi tieáng, nhöõng caùi nhaát veà phaùt trieån kinh teá, veà coâng nghieäp hoùa, hieän ñaïi hoùa v.v…

          Toaøn caûnh vuøng caây traùi traûi daøi nguùt maét treân moät ñòa baøn möông raïch san saùt giao noái keânh raïch doïc theo möôøi maáy kiloâmeùt bôø traùi soâng Saøi Goøn…⁽¹⁾ Tröôùc ñaây nhöõng sinh hoaït laâu ñôøi theo thôøi vuï cuûa nhaø vöôøn nhö öôm troàng, chaêm boùn, thu traùi, vaän chuyeån, trao ñoåi mua baùn. Khaùch thaêm vöôøn ngaém caûnh, ngöôøi ñeán thöôûng thöùc traùi ngon vò laï… Taát caû taïo neân moät khoâng gian rieâng, khoâng gian mieät vöôøn. Nhaát laø vaøo nhöõng ngaøy muøa traùi chín, ñoù ñaây ngaây ngaát höông vò noàng naøn cuûa Mít toá nöõ, Saàu rieâng vaø roän raøng vui maét vôùi ñuû maøu saéc vaøng xanh tím ñoû cuûa nhöõng traùi Daâu, Xoaøi, Maän, OÅi, Vuù söõa, Maêng cuït, Choâm choâm…

          Xöa kia, Thuû Daàu Moät – Bình Döông ñöôïc xem laø “coâng vieân cuûa xöù Nam kyø”, laø khu vöôøn töï nhieân cuûa caùc phoá thò mieàn Ñoâng nhö Saøi Goøn, Gia Ñònh…

          Bôûi theá, ñaõ coù thôøi nhöõng chaøng trai phong nhaõ Gia Ñònh, coù leõ  khoâng chæ vì veû ñeïp hieàn dòu cuûa caùc coâ con gaùi mieät vöôøn ñaát Thuû maø coøn vì höông vò quyeán ruõ cuûa muùi Saàu rieâng traùi Maêng cuït, cho neân hoï ñaõ khoâng tieác coâng cheøo thuyeàn caû chuïc caây soá ngaøn ñeán ñaây ñeå thöôûng thöùc traùi ngon vò ngoït, caûnh ñeïp, ngöôøi xinh:

          “Ghe anh nhoû muõi traùi löôøn

          ÔÛ treân Gia Ñònh xuoáng vöôøn thaêm em

          Cuøng em aên muùi Saàu Rieâng

          AÊn roài caûm thaáy moät nieàm vui chung”.

(Ca dao xöa)

          Nhöng khoâng chæ rieâng maáy vuøng laân caän Gia Ñònh - Saøi Goøn maø ñaõ coù nhieàu theá heä khaùch phöông xa vaãn thöôøng tìm ñeán ñaây ñeå ñaém mình trong muøi vò caây traùi, maøu saéc, coû caây cuûa nhaø vöôøn:

          “Anh veà ñaát roäng Bình Döông

          Traùi caây… vaø laù con ñöôøng coû xanh…”

          (Thô Buøi Giaùng “Anh veà Bình Döông” – 1959)

          Caâu thô bình dò, khoaùng ñaït treân ñaây cuûa nhaø thô laõng du Buøi Giaùng trong moät laàn gheù ñeán Bình Döông, ñaõ ñöa ta vaøo khoaûng khoâng gian mieân man maøu xanh mieät vöôøn Laùi Thieâu - Bình Döông.

          Cuõng chính caùi khoaûng khoâng xanh dòu yeân aû aáy ñaõ giöõ chaân bao khaùch nhaøn du, trong ñoù coù caû nhaø vaên Vuõ Baèng, moät ngöôøi ñi nhieàu, vieát khoûe nhaát laø vieát khaù hay veà caùi ngon, caùi laï trong vaên hoùa aåm thöïc cuûa caùc mieàn ñaát nöôùc. Cuõng taïi ñaây, taùc giaû “Moùn laï mieàn Nam” ñaõ töøng nhaéc ñeán: “ÔÛ Laùi Thieâu, moät coâ baïn vaø toâi naèm trong vöôøn maêng, ngöûa maët leân trôøi xem maây bay roài chôït nguû luùc naøo khoâng bieát…” (Vuõ Baèng Sñd taùi baûn 1989, trang 53)

          Treân ñaây coù theå chæ laø moät vaøi caûm nhaän baát chôït cuûa khaùch thoaùng qua. Coøn vôùi nhöõng ngöôøi ñòa phöông, khung caûnh, sinh hoaït cuûa vöôøn caây thaân thuoäc naøy ñaõ gaén lieàn vôùi laøng queâ trong taâm trí cuûa hoï qua bao ñôøi nay. Cho neân nhöõng ngöôøi sinh tröôûng ôû ñaây khi phaûi xa laøng vaãn thöông nhôù veà caùi khoâng gian ñaõ töøng gaén boù vôùi tuoåi thô cuûa hoï. Trong truyeän ngaén “Laøng toâi” ⁽²⁾ nhaø vaên Lyù Lan, queâ meï ôû laøng vöôøn Laùi Thieâu ñaõ noùi thay cho nhöõng xuùc caûm cuûa nhieàu ngöôøi ñoàng caûnh khi nhôù veà laøng queâ ñoù: “Toâi nhôù maõi khi laøng coù gioã, khaùch nôi khaùc ñeán döï tieäc ñeàu xuyùt xoa khen traùi caây vuøng naøy ngon. Caùc baø, caùc dì noùi nhôø nöôùc ôû vuøng naøy toát, ñaát cuõng laønh. Toâi nhôù chöa bao giôø coù baõo gioâng, haïn haùn hay luït loäi gì ôû laøng toâi. Trong vöôøn maêng cuït luùc naøo cuõng raâm maùt, neân con gaùi vöôøn da traéng noõn, maét bieác moâi son. ÔÛ Saøi Goøn ngöôøi ta haùt ca dao:

          Thaùng gieâng möôøi saùu traêng treo

          Anh saém giöôøng leøo cöôùi vôï Laùi Thieâu

          Coøn ôû böng bieàn caùc chò laïi haùt ru em:

          Meï mong gaû thieáp veà vöôøn

          AÊn boâng bí luoäc döa höôøng naáu canh”.

          Rieâng nhaø vaên, baø vöøa tieác reû vöøa töï an uûi cho tröôøng hôïp cuûa mình: “Meï toâi laø con gaùi mieät vöôøn, nhöng tieác laø toâi bò “ñoâ thò hoùa” thaønh daân Chôï Lôùn (…) ví nhö mai moát khoâng coøn laøng nöõa, toâi phaûi bieát raèng toâi laø ngöôøi haïnh phuùc ñaõ ñöôïc sinh ra vaø lôùn leân trong ngoâi laøng xöù vöôøn” ⁽²⁾

          Laøng ôû ñaây laø laøng vöôøn caây traùi Laùi Thieâu cuûa taùc giaû, nôi coù ñuû caùc loaïi traùi ngon vò laï, nhöng coù leõ quyù nhaát laø traùi ñaëc saûn Saàu rieâng. Maêng cuït, ñöôïc troàng laâu ñôøi ôû ñaây neáu khoâng muoán noùi laø sôùm nhaát mieàn Ñoâng Nam boä.

          SAÀU RIEÂNG

          Tröôùc heát, haõy noùi veà Saàu rieâng, loaïi traùi caây ñaëc tröng cuûa phía Nam. Neáu traùi maêng cuït laø ñaëc saûn coù theå noùi laø “quaùn quaân” cuûa Thuû Daàu Moät xöa thì höông vò, chaát löôïng muùi Saàu rieâng Laùi Thieâu vaãn luoân ñöôïc thöïc khaùch xa gaàn xeáp vaøo haøng ñaàu ôû Nam boä.

          Tröôùc ñaây caû mieàn Ñoâng Nam boä, coù leõ chæ ñaát Thuû Daàu Moät môùi troàng nhieàu caây Saàu rieâng vaø chæ coù gioáng Saàu rieâng ôû Laùi Thieâu laø ngon nhaát. Ngaøy nay ñaõ coù nhieàu nôi troàng caây Saàu rieâng vaø coù nôi troàng vôùi dieän tích lôùn, ñaït ñöôïc saûn löôïng cuõng nhö chaát löôïng cao. Nhöng hieän nay cuõng coù ngöôøi vaãn coøn cho raèng “Saàu rieâng ôû ñaâu cuõng khoâng ngon baèng Saàu rieâng troàng ôû Laùi Thieâu” ⁽³⁾. Coù theå ñoù laø söï caûm nhaän vôùi ít nhieàu chuû quan theo khaåu vò rieâng vaø cuõng coù theå do phaàn öu aùi coøn truyeàn laïi qua nhieàu theá heä thöïc khaùch ñaõ gaén boù töø caùi thôøi “vang boùng” quaùn quaân veà caû soá löôïng vaø chaát löôïng cuûa traùi Saàu rieâng Laùi Thieâu.

          Nhöng quaû thaät cuõng coù moät soá cô sôû khoa hoïc noùi ñeán öu theá ñaëc ñieåm veà thoå nhöôõng taïi vuøng ñaát naøy, cuõng nhö coù nhieàu cöù lieäu cho thaáy ñaây coù theå laø moät trong vaøi nôi gioáng Saàu rieâng ñöôïc troàng ñaàu tieân ôû Vieät Nam. Laùi Thieâu laø vuøng ñaát böng, ñaát phuø sa meàm coù ñoä löu huyønh cao, thích hôïp cho söï phaùt trieån thaân caây vaø taïo neân muøi vò ñaëc bieät cho traùi Saàu rieâng xöù naøy.

          Nhieàu tö lieäu, taùc giaû cho raèng caây Saàu rieâng voán laø loaïi caây hoang daõ cho quaû khaù ngon, neân ngöôøi ta mang gioáng veà troàng nhieàu taïi vöôøn Malaysia, Inñoâneâsia, Thaùi Lan… Caùc nhaø truyeàn giaùo phöông Taây thöôøng mang nhöõng gioáng caây quí vuøng nhieät ñôùi troàng ôû nhöõng nôi hoï ñeán truyeàn ñaïo, nhaát laø ôû Nam kyø, nôi coù khí haäu vaø thoå nhöôõng thích hôïp cho caùc gioáng caây naøy. “Vaøo naêm 1890 moät coá ñaïo ngöôøi Phaùp teân laø Cernet (?) ñaõ ñem haït gioáng Saàu rieâng töø Inñoâneâsia ñeán troàng ôû vuøng Laùi Thieâu” ⁽³⁾. Tröôùc ñaáy ít laâu nhieàu ngöôøi vaãn coøn troâng thaáy maáy caây Saàu rieâng coå thuï treân 100 tuoåi toàn taïi ôû xoùm ñaïo Taân Qui, chaúng haïn nhö caây Saàu rieâng ñaïi thuï cuûa oâng Truøm Tö noåi tieáng khaép vuøng Laùi Thieâu, coù naêm cho treân nöûa thieân quaû, khi bò baõo troác goác, thaân caây coù theå xeû thaønh maáy boä vaùn daøy.

          Caây Saàu rieâng coù teân khoa hoïc laø DURIS ZIBETHIUS MURRAY (Tieáng YÙ Ziberto coù nghóa laø muøi laáy töø con caày höông, coøn DURIS laø thoå ngöõ coù nghóa laø gai nhoïn). Coù ngöôøi cho raèng teân Saàu rieâng trong Tieáng Vieät laø do aâm ñoïc traïi töø chöõ DIOERIAN (Tieáng Malaysia, queâ höông ñaàu tieân cuûa caây Saàu rieâng) hoaëc chöõ THU REÂN (Tieáng Campuchia) maø ra. Trong saùch “Truyeän keå daân gian Nam Boä” ⁽⁴⁾ coù nhaéc ñeán söï tích traùi Saàu rieâng vaø cho raèng “Saàu rieâng” laø teân tieáng Vieät ñaët cho traùi “THUREÂN”, moät traùi caây ngon, quyù gaén lieàn vôùi caâu chuyeän tình thuûy chung vaø ñau thöông cuûa moät ñoâi vôï choàng ôû mieät vöôøn vuøng soâng nöôùc Cöûu Long vaøo thôøi xa xöa.

          Muøi vò cuûa traùi Saàu rieâng raát ñaëc bieät, khi chín toûa muøi höông thôm noàng gaét, gaây neân bao chuyeän khen cheâ, öa thích vaø xa laùnh. Tröôùc ñaây (khoaûng TK XVIII) daân Haø Lan ñaõ ñaët cho traùi Saàu rieâng bieät danh “thöù gheâ tôûm” (Stanker). Ngöôøi phöông Taây töøng cho raèng muøi Saàu rieâng laø “moät hoãn hôïp muøi pho-maùt cuõ vaø cuû haønh, boác hôi muøi nhöïa thoâng…”. Cuõng coù ngöôøi nhö nhaø töï nhieân hoïc Wallace, khi môùi gaëp muøi Saàu rieâng oâng ñaõ thích ngay: “Toâi thaáy moät traùi chín rôi treân ñaát vaø aên thöû. Töø ñoù toâi raát khoaùi aên Saàu rieâng (…) caøng aên nhieàu baïn caøng khoù döùt ra khoûi höông vò Saàu rieâng” ⁽⁵⁾. Ñoái vôùi ngöôøi Vieät cuõng theá, môùi tieáp xuùc muøi Saàu rieâng laàn ñaàu, nhaát laø vôùi ña soá ngöôøi mieàn Trung, mieàn Baéc thì khoâng deã gì coù theå öa thích ngay. Nhöng noùi chung, ñeán nay traùi Saàu rieâng döôøng nhö ñaõ chinh phuïc ñöôïc haàu heát khaåu vò ngöôøi caû nöôùc. Baèng chöùng saûn löôïng haøng naêm chöa ñuû ñaùp öùng nhu caàu tieâu thuï trong nöôùc, ngay nhöõng naêm ñöôïc muøa ôû Bình Döông giaù Saàu rieâng luoân ôû möùc cao so vôùi nhieàu loaïi traùi caây khaùc.

          Trong aåm thöïc, Saàu rieâng khoâng chæ laø thöù traùi caây cao caáp raát ñöôïc öa chuoäng maø öu theá coøn ñöôïc chæ roõ qua moät soá thöïc phaåm cheá bieán thoâng duïng nhö kem, möùt, baùnh keïo, xoâi cheø coù höông vò Saàu rieâng vaø caû trong thöùc uoáng nhö röôïu, bia, caø pheâ coù pha cheá vôùi höông Saàu rieâng. Saàu rieâng coøn laø loaïi traùi caây khaù ñaày ñuû chaát boå döôõng. “Trong 100 gam thòt Saàu rieâng coù 37,14% nöôùc; 6,38% chaát ñaïm; 2,7% chaát beùo; 16,2% chaát ñöôøng vaø nhieàu chaát khaùc”. Qua phaân tích naøy nhaø döôïc hoïc Ñoã Taát Lôïi ñaõ vieát trong saùch “Nhöõng caây thuoác vaø vò thuoác Vieät Nam” veà caây Saàu rieâng nhö sau: “Saàu rieâng laø moät quaû ngon laïi laø moät quaû coù taùc duïng kích thích sinh duïc. Reã vaø laù coøn ñöôïc duøng chöõa soát, beänh veà gan, vaøng da” ⁽⁶⁾. Moät baûng phaân tích khaùc cho thaáy trong 100g côm Saàu rieâng cung caáp 156 Kcal; 49 mg Cali; 2,0 mg saét; 8,0 mg Vitamin A; 461 U Beeta coroten; 25,62mg Vitamin C… Ñaëc bieät coøn coù 8 loaïi acit amin trong ñoù coù methiomin vaø lysin…

          Trong vaên hoùa aåm thöïc, nhaø vaên hoùa Trung Hoa Laâm Ngöõõ Ñöôøng töøng noùi veà moái quan heä giöõa caùc moùn aên vaøo thôøi aáu thô vôùi böôùc ñaàu hình thaønh tình caûm queâ höông, ñaát nöôùc nhö sau: “Tình yeâu ñaát nöôùc coù söï thöông nhôù theøm thuoàng moùn aên maø cha meï ñaõ cho ta aên luùc ta coøn nhoû tuoåi” (*).

          Theo ñoù, chuùng ta cuõng coù theå noùi raèng phaàn ñoâng ngöôøi Nam boä, ñaëc bieät nhöõng cö daân mieät vöôøn nhö vuøng Laùi Thieâu – Taân Uyeân, caùi höông vò ñaëc tröng cuûa traùi Saàu rieâng döôøng nhö ñaõ goùp phaàn laøm ñaäm ñaø theâm muøi vò queâ höông cuûa vuøng ñaát naøy vaø vaãn luoân baøng baïc trong taâm caûm cuûa hoï.

          Chaúng theá, caùch ñaây hôn nöûa theá kyû, moät nhaø thô cuûa ñaát Bình Döông ñaõ töøng nhaéc ñeán maáy bieåu tröng mang ñaäm aâm saéc, phong vò vuøng queâ cuûa taùc giaû vaø cuõng laø chung cho queâ höông Nam boä trong söï lieân töôûng, tieáp noái ñaày hoaøi nieäm veà coäi nguoàn töø nôi “trôøi Nam” höôùng veà “ñaát Baéc”.

          “Vaãn nghe tieáng haùt thôøi quan hoï

          Xen nhòp töøng caâu voïng coå buoàn

          Vaãn thöông vaãn nhôù muøi vaûi ñoû

          Moãi laàn phaûng phaát höông Saàu rieâng”

          (Trích töø baøi thô “Nhôù Baéc” 1941-1946, cuûa Huyønh Vaên Ngheä)

          Quaû nhö moät nhaø nghieân cöùu veà vaên hoùa, ñaõ ñöa ra nhaän xeùt: “Moùn aên laø moät noäi dung goùp phaàn taïo neân phong vò daân toäc, phong vò queâ höông vaø coù taùc duïng khoâng nhoû vaøo taâm tö tình caûm cuûa moãi con ngöôøi…” ⁽⁸⁾

          Vaø ôû ñaây traùi Saàu rieâng laø moät trong soá khoâng nhieàu caùc thöùc aên tuyeät dieäu coù vai troø nhö theá ñoái vôùi ngöôøi Bình Döông, vôùi vaên hoùa aåm thöïc Bình Döông.

          TRAÙI MAÊNG CUÏT (Giaùng chaâu)

          Beân caïnh traùi Saàu rieâng coøn coù moät loaïi caây traùi ñaëc saûn tieâu bieåu hôn caû cho vuøng ñaát Thuû Daàu Moät – Bình Döông, ñoù laø caây Maêng cuït, ñöôïc troàng laâu ñôøi vaø raát noåi tieáng ôû mieät vöôøn Laùi Thieâu.

          Nhieàu taùc giaû trong ñoù coù nhaø coå ngoaïn Vöông Hoàng Seån (1902-1996) goác mieàn Taây Nam boä (ngöôøi tænh Soùc Traêng) ñaõ cho raèng Laùi Thieâu, Thuû Daàu Moät – Bình Döông laø queâ höông ñaàu tieân cuûa gioáng traùi caây maêng cuït ñöôïc di thöïc töø moät soá nöôùc Ñoâng Nam AÙ (nhö Malaysia, Inñoânesia…) vaøo nöôùc ta: “Maêng cuït laø loaïi traùi caây xöù Thuû Daàu Moät, xöù Laùi Thieâu, do caùc cha ñaïo Gia Toâ ñem gioáng veà coù thuyeát noùi laø töø Baù Ña Loäc hoaëc linh muïc Tabert” ⁽⁹⁾. Nhaø vaên Nam boä Sôn Nam cuõng taùn ñoàng yù kieán treân vaø daãn theâm cöù lieäu: “Theo Melleret, caây maêng cuït ñaàu tieân töø Maõ Lai ñöa ñeán Nam boä troàng ôû Laùi Thieâu vaø taïi nhaø thôø hoï ñaïo Laùi Thieâu” ⁽¹⁰⁾. Moät taùc giaû soáng nhieàu naêm ôû Bình Döông ñaõ vieát veà “Vöôøn caây Laùi Thieâu” nhö sau: “Tôùi vöôøn caây traùi Laùi Thieâu, chöa aên Maêng cuït, cuõng töùc laø chöa hieåu bieát theá naøo laø höông vò traùi caây Laùi Thieâu, bôûi Maêng cuït ôû ñaây ngoaøi saûn löôïng cao, coøn coù moät höông vò thôm ngon ñaëc bieät maø maêng cuït nôi khaùc khoâng theå naøo coù ñöôïc. Theo tö lieäu cuõ (?) töø ñaàu theá kyû XIX, moät nhoùm noâng hoïc Phaùp ñeán ñaây troàng thöû nghieäm moät soá traùi caây quyù vuøng nhieät ñôøi (…) ñaëc bieät laø maêng cuït coù theâm muøi vò khaùc laï (…). Hieän taïi ôû ñaây coi laø vuøng coù dieän tích troàng maêng cuït lôùn nhaát Ñoâng Nam AÙ” (?) ⁽¹¹⁾

          Tröôùc heát, veà chaát löôïng muøi vò traùi Maêng cuït Laùi Thieâu thì khoâng coù gì phaûi baøn caõi, chuùng ta coù theå tìm ñöôïc nhieàu cöù lieäu noùi veà giaù trò ñaëc saéc cuûa traùi Maêng cuït ôû vuøng ñaát naøy, keå caû vieäc xaùc ñònh Thuû Daàu Moät – Bình Döông laø queâ höông ñaàu tieân cuûa loaïi traùi caây noùi treân. Nhöng veà dieän tích, saûn löôïng Maêng cuït haún laø caàn phaûi coù ñuû cöù lieäu, thoáng keâ, vì hieän nay Bình Döông khoâng coøn laø nôi duy nhaát chuyeân troàng caây Maêng cuït. Ñoù laø chöa keå trong nhöõng naêm gaàn ñaây dieän tích caây troàng ñaõ bò thu heïp daàn, lieân tieáp nhieàu vuï muøa thaát thu, saûn löôïng giaûm suùt, soá löôïng caây troàng nhieãm beänh, thoaùi hoùa ngaøy caøng taêng. Lyù do nhieàu, trong ñoù noåi leân vaán ñeà nöôùc thaûi coâng nghieäp, söï oâ nhieãm, nhöõng baát caäp trong nguoàn nöôùc vaø heä thoáng töôùi tieâu, haäu quaû cuûa söï chuyeån ñoåi quaù nhanh töø hoaït ñoäng kinh teá noâng nghieäp qua kinh teá coâng nghieäp, dòch vuï… Vì theá noùi raèng: “dieän tích troàng Maêng cuït ôû Bình Döông hieän nay lôùn nhaát Ñoâng Nam AÙ” nhö taùc giaû treân ñaõ vieát caøng theâm khoù khaúng ñònh. Cuõng vaäy, thôøi aáy neáu coù moät nhaø noâng hoïc nöôùc ngoaøi naøo ñoù ñem gioáng Maêng cuït ñeán troàng thöû nghieäm ôû ñaát Thuû Daàu Moät thì thôøi ñieåm aáy phaûi laø sau naêm 1897, vì ñaây laø naêm hai Trung taâm thí nghieäm canh noâng ñaàu tieân cuûa ngöôøi Phaùp taïi Nam kyø laø ôû Gia Ñònh vaø Thuû Daàu Moät (taïi Beán Caùt) môùi baét ñaàu thaønh laäp ⁽¹²⁾. Theá nhöng traùi maêng cuït ñaõ ñöôïc nhaéc ñeán trong saùch “Ñaïi Nam Nhaát Thoáng Chí” (Soaïn trong thôøi gian 1864-1875) döôùi teân goïi laø traùi “thoå lyù” ghi ôû muïc “thoå saûn” cuûa tænh Bieân Hoøa (taïi huyeän Bình An, töùc vuøng ñaát Thuû Daàu Moät – Bình Döông sau naøy) ⁽¹³⁾. Hôn nöõa, tröôùc ñoù khoaûng ba boán chuïc naêm, vua Minh Maïng (1820-1840) ñaõ töøng bieát ñeán traùi maêng cuït vaø goïi teân laø “Giaùng Chaâu töû” ⁽¹⁴⁾ Coù theå loaïi traùi caây quí naøy goác ôû Nam boä ñöôïc tieán cung töø thôøi vua Gia Long (1802-1820) thoáng nhaát ñaát nöôùc.

          Nhö vaäy, gioáng maêng cuït ñaõ ñöôïc troàng ôû Vieät Nam (Laùi Thieâu-Thuû Daàu Moät) tröôùc khi quaân Phaùp xaâm chieám nöôùc ta, khaù laâu do caùc tu só phöông Taây mang ñeán troàng thöû nghieäm treân ñaát Laùi Thieâu (Laùi Thieâu cuõng laø vuøng ñaát coù nhöõng hoaït ñoäng truyeàn giaùo cuûa caùc tu só Thieân Chuùa giaùo sôùm haøng ñaàu ôû phía nam Ñaøng Trong, töùc xöù Nam kyø). Taïi ñaây Maêng cuït phaùt trieån nhanh, choùng ra traùi, saûn löôïng cao, muøi vò thôm ngon ñaëc bieät. Laùi Thieâu trôû thaønh vuøng chuyeân canh loaïi traùi caây quí naøy vaø noåi tieáng trong caû nöôùc. Vì theá chæ coù theå noùi chaéc raèng: Vöôøn Maêng cuït Laùi Thieâu laø vuøng chuyeân canh haøng ñaàu vaø sôùm nhaát ôû Vieät Nam vaø chaát löôïng muøi vò traùi Maêng cuït ôû ñaây ít coù nôi naøo saùnh kòp.

          Döôùi ñaây, chuùng ta coù theâm moät daãn lieäu veà vieäc ñaùnh giaù chaát löôïng traùi Maêng cuït noùi treân. Ñöôïc bieát Salan, vieân töôùng Phaùp ñaõ soáng ôû Vieät Nam gaàn 30 naêm (1924-1953) vaø oâng khaù saønh moùn aên cuûa Vieät Nam – Ñoâng Döông, ñaõ heát lôøi taùn thöôûng traùi maêng cuït cuûa Nam boä (troàng ôû Laùi Thieâu – Bình Döông): “Traùi Maêng cuït noåi tieáng ngon ôû phaàn muùi côm maøu traéng beân trong, vôùi ngöôøi saønh aên, ñoù laø loaïi traùi caây tuyeät dieäu nhaát ôû Vieãn Ñoâng” (Nguyeân vaên: Mangustans si rerommeùs, aø la pulpe blanche et savoureuse, le meilleur fruit de I’Extreâme Orient pour les connaisseurs) ⁽¹⁵⁾

          Teân “Maêng cuït” coù leõ laø aâm Vieät ñoïc töø caùc chöõ Phaùp laø mangoustan (traùi maêng cuït – tieáng Anh laø mangosteen) vaø mangoustanier (caây maêng cuït). Ngöôøi Hoa goïi Maêng cuït laø “Sôn truùc töû” hay “Maõ caät” ⁽¹⁶⁾. Coøn saùch ÑNNTC cuûa ta goïi laø traùi “Thoå Lyù” vaø vua Minh Maïng laïi goïi baèng caùi teân ñeïp “Giaùng Chaâu töû” (traùi ngoïc rôi) nhö ñaõ noùi ôû treân.

          Sau naøy ngöôøi Hueá cuõng quen goïi traùi Maêng cuït laø traùi “Giaùng chaâu”. Naêm 2005 chuùng toâi may maén coù dòp ñöôïc gaëp nhaø khoa hoïc laõo thaønh goác Hueá GSTS Voõ Quang Yeán (thuoäc Trung taâm Nghieân cöùu Khoa hoïc quoác gia Phaùp – CNRS) töø Phaùp veà thaêm queâ Vieät Nam, coù gheù ñeán Bình Döông, oâng ñaõ cho bieát theâm nhieàu ñieàu thuù vò chung quanh traùi Maêng cuït, nhaát laø veà teân goïi traùi Giaùng Chaâu “ôû vöôøn caây traùi xöù Hueá”. Sau ñoù oâng coù göõi cho chuùng toâi moät baøi nghieân cöùu khoa hoïc nhöng cuõng ñaày chaát vaên hoïc cuûa oâng (ñaõ ñöôïc ñaêng taûi treân moät chuyeân san khoa hoïc) coù tieâu ñeà “Maêng cuït – Giaùng Chaâu” daøi 4 trang giaáy khoå lôùn keøm theo ñeán 3 trang lieät keâ treân 50 taøi lieäu tham khaûo goác goàm saùch, baùo, baøi nghieân cöùu…

          Qua baøi vieát treân, khoâng keå phaàn chuyeân moân, khoa hoïc, vôùi chuùng toâi ñieàu ñaùng chuù yù hôn caû laø ñöôïc bieát theâm raèng töø laâu caây Maêng cuït ôû mieàn Nam ñaõ ñöôïc troàng nhieàu ôû Hueá vaø caây cuõng saây traùi, chaát löôïng khaù ngon, ñaëc bieät traùi maêng ôû ñaây laïi ra nghòch muøa vôùi muøa maêng Nam boä. OÂng cuõng cho bieát traùi maêng cuït: “coøn teân goïi ñaøi caùc ôû Hueá laø Giaùng Chaâu (nhö ngoïc treân trôøi ban xuoáng) thì coù leõ töø cung ñình maø ra. Thieát nghó caây maêng cuït soáng treân ñaát Kim Long (Hueá) phaûi coù töø laâu (…) cuõng phaûi töø thôøi Gia Long leân ngoâi, nhaän saûn vaät hai mieàn cung tieán ra kinh ñoâ. Bôûi töông truyeàn gioáng Maêng cuït do baø Töø Duõ ⁽¹⁷⁾ ñem töø trong Nam ra” ⁽¹⁸⁾.

          Töø traùi Maêng cuït daân daõ, moät ñaëc saûn cuûa mieàn Nam, cuûa vuøng queâ ñaàu tieân Laùi Thieâu, Thuû Daàu Moät – Bình Döông, ñeán traùi “Giaùng Chaâu” ñaøi caùc cuûa coá ñoâ Hueá laïi dieãn ra moät quaù trình chuyeån hoùa töø vaên hoùa aåm thöïc ñeán vaên hoùa vöôøn. Traùi Maêng cuït – Giaùng Chaâu ñöôïc ñoùn nhaän moät caùch ñaày caûm xuùc trong taâm hoàn Hueá, cuõng nhö ñaày hình aûnh, thi vò trong khung caûnh khoâng gian rieâng cuûa ngoâi vöôøn Hueá. Haõy caûm nhaän töø moät traûi nghieäm tinh teá saâu laéng aáy veà traùi giaùng chaâu ñang chín trong moät khu vöôøn xöù Hueá: “Haõy laéng nghe tieáng ñoäng cuûa quaû Giaùng chaâu ñang rôi trong vöôøn… nhö tieáng nhaéc nhôû cuûa naéng sôùm qua höông hoa moäc – Giaùng chaâu rôi xuoáng, chaïm ñaát – phaûi “rôi vaø chaïm” nhö moät nghi leã haønh thaâm, nhö söï cuùi xuoáng cuûa gioït naéng ñaàu tieân – ñoù laø bí maät cuûa vò ngoït thanh khieát voâ song cuûa muùi giaùng chaâu trinh nguyeân, haùi treân caønh khoâng chaïm ñaát, Giaùng chaâu vaãn coøn giöõ moät vò chua chöa ñuû xöùng danh laø vieân ngoïc cuûa trôøi rieâng taëng cho ñaát…” ⁽¹⁹⁾

          Nhìn traùi maêng chín ñaày maøu naéng aám cuûa trôøi phöông Nam, cuûa trôøi Bình Döông, môùi thaáy ñöôïc söï kyø dieäu cuûa töï nhieân. Cuõng vaãn maøu tím saãm aáy, traùi Giaùng chaâu xöù Hueá laïi xuaát hieän trong tieát ñoâng haøn, neân ñaõ ñöôïc ngöôøi Hueá xem nhö moät traùi vui ñoät ngoät ñöôïc nhaéc ñeán trong trang buùt kyù cuûa nhaø vaên Hoaøng Phuû Ngoïc Töôøng: “Muøa ñoâng veà daèng daëc trong tieáng ñoäng nghìn truøng cuûa möa treân laù. Töôûng khoâng coøn gì ñeå troâng ngoùng ôû khu vöôøn tröôùc luùc sang xuaân, thì ñeán thaùng möôøi moät maêng cuït chín nhö moät traùi vui ñoät ngoät cuoái naêm” ⁽²⁰⁾.

          Ñoù laø caâu chuyeän cuûa traùi Giaùng chaâu kyø dieäu trong vöôøn Hueá vaø caû trong taâm caûm ngöôøi Hueá. Chuùng ta haõy trôû laïi vuøng ñaát Phöông Nam ñaëc bieät laø Bình Döông, queâ höông ñaàu tieân cuûa caùc loaïi traùi quyù naøy. Ñaâu ñoù ñaõ baét ñaàu nghe thaáy coù ngöôøi noùi veà quaù khöù, veà moät thôøi vang boùng cuûa vöôøn caây traùi Laùi Thieâu… Nhaát laø trong nhöõng naêm gaàn ñaây ngaøy caøng coù theâm nhieàu baên khoaên, aâu lo veà söï phaùt trieån vaø caû söï toàn taïi cuûa vöôøn caây traùi xöù naøy. Ít ai ngôø raèng caùi ñieàu giaû ñònh tröôùc ñaây trong moät taùc phaåm vaên hoïc cuûa nhaø vaên Lyù Lan nhö ñaõ daãn treân, raát coù theå trong moät töông lai khoâng xa seõ trôû thaønh moät phaàn cuûa hieän thöïc. Hieän thöïc aáy ñang baét ñaàu dieãn ra cuøng vôùi nhieàu caûnh baùo, thaùch thöùc nhö chuùng ta ñaõ bieát vaø ñang trôû thaønh moái quan ngaïi chung neáu chuùng ta khoâng kòp laøm moät ñieàu gì ñoù ñeå goùp phaàn baûo veä moâi tröôøng sinh thaùi, sinh caûnh cuûa caùc vöôøn caây traùi, nhöõng khoaûng khoâng gian xanh ñeïp treân ñòa baøn Bình Döông trong chieàu höôùng ñang ñoâ thò hoùa, coâng nghieäp hoùa maïnh meõ.

          Tuy nhieân, noãi lo aâu vaø söï caûnh baùo treân ñaây daãu sao cuõng chöa haún laøm chuùng ta maát hy voïng. Chaéc chaén roài ai cuõng hieåu ñöôïc raèng ñieàu coát loõi, thieát thaân cuûa söï phaùt trieån beàn vöõng vaø toaøn dieän laø luoân phaûi gaén lieàn vôùi söï haøi hoøa thaân thieän giöõa caùc hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi vôùi moâi tröôøng sinh thaùi töï nhieân.

          Hy voïng raèng caùc khoù khaên, thaùch thöùc roài seõ vöôït qua, nhöõng leäch laïc seõ sôùm ñöôïc ñieàu chænh. Roài vöôøn caây traùi Laùi Thieâu laïi vaãn xanh töôi vaø traùi Saàu rieâng, Maêng cuït vaãn laø nhöõng traùi ngon ñaëc saûn cuûa vuøng ñaát Bình Döông.

          Vaø cuõng neân tin raèng beân caïnh hoaëc ngay caû trong loøng caùc khu ñoâ thò coâng nghieäp ngaøy moät ñoà soä vöôn cao, seõ khoâng theå thieáu nhöõng maûng maøu xanh caây traùi nhaø vöôøn, saân vöôøn (Voán laø quaø taëng quyù giaù maø thieân nhieân daønh cho ñaát vaø ngöôøi Bình Döông töø bao ñôøi nay) luoân ôû nhöõng vò trí thích ñaùng… Nhö theá, vaãn coøn ñoù nhöõng khoaûng khoâng gian yeân bình dòu xanh trong caûnh quan cuõng nhö trong taâm hoàn cuûa moãi con ngöôøi Bình Döông naêng ñoäng vaø luoân thaân thieän gaén boù vôùi thieân nhieân ¡

          Ghi chuù:

(1) Theo thoáng keâ ñòa phöông, treân ñòa baøn vöôøn caây traùi Laùi Thieâu coù 48 nhaùnh kinh raïch vôùi toång chieàu daøi 56 km treân dieän tích khoaûng 1.500 heùc ta, chaïy daøi ñeán 13 km doïc bôø traùi soâng Saøi Goøn.

(2) Lyù Lan, truyeän ngaén “Laøng toâi” trong “Toång taäp vaên xuoâi Bình Döông (1945-2005), Hoäi VHNT-Bình Döông, XB 2005, (trang 678 ñeán 681)

(3) Phan Thöù Lang “Laùi Thieâu vaø traùi Saàu rieâng” TC Xöa vaø Nay trong saùch Thuû Daàu Moät, Bình Döông ñaát laønh chim ñaäu XB 2004, trang 294.

(4) Nguyeãn Vaên Hieáu “Truyeän keå daân gian Nam boä” 1987 (trang 175)

(5) Daãn laïi Leâ Ñaøo “Saàu rieâng ngöôøi yeâu keû gheùt”, vieát theo E.O Magazin, 1995 treân TC TGM soá 143-7/1995, trang 34-35.

(6) Ñoã Taát Lôïi “Nhöõng caây thuoác vaø vò thuoác Vieät nam” XBKHKT 1981 (trang 919).

(7) “Nhaø thô Huyønh Vaên Ngheä”

(8) Ñinh Gia Khanh “Vaên hoùa aåm thöïc Vieät Nam”, 2000 trang 9

(9) Vöông Hoàng Seån “Töï vò Tieáng Vieät mieàn Nam”, XB 1993 trang 463

(10) Sôn Nam “Vöôøn Laùi Thieâu” trong ÑCSB, XB 1991 trang 334

(11) Ngoïc Am “Vöôøn caây traùi Laùi Thieâu” trong ÑCSB, XB 1991 trang 298

(12) Sôn Nam “Trung taâm thöû nghieäm canh noâng Beán Caùt (1897), ÑCSB, 1991, trang 365.

(13) Baûn dòch cuûa Nguyeãn Taïo, Saøi Goøn TB 19973 (trang 53)

(14) “Töø ñieån Vieät Nam” XB 1970 (trang 893) cuûa Leâ Vaên Ñöùc + Leâ Ngoïc Truï.

(15) Daãn laïi cuûa Vöông Hoàng Seån trong “Saøi Goøn taïp pín luø” XB 1998 (trang 1713).

(16) Sñd ôû ghi chuù (14) trang 893

(17) Hoaøng Thaùi Haäu Töø Duõ (1810-1902) meï vua Töï Ñöùc.

(18) Nguyeãn Hoaøi Höông “Kim Long vöôøn xanh xöù Hueá”, nhôù Hueá 8/2000 trang 131 daãn laïi töø GSTS Voõ Quaûng Yeán  (TL göûi taëng chuùng toâi).

(19) Thaùi Kim Lan “Naéng Phuù Xuaân”, Dieãn ñaøn Forum, Paris (2002) trang 43. Daãn laïi baøi vieát cuûa GSTS Voõ Quaûng Yeán (ñaõ ñaêng baùo) göûi taëng chuùng toâi.

(20) Hoaøng Phuû Ngoïc Töôøng “Hoa traùi quanh toâi” trong taäp “Hueá, di tích vaø con ngöôøi” NXB Thuaän Hoùa – Hueá trang 63.