Về địa danh Thủ Dầu Một

Nhaân söï kieän:

THAØNH LAÄP THAØNH PHOÁ THUÛ DAÀU MOÄT

Xaùc ñònh laïi nguoàn goác ñòa danh naøy
Nguyeãn Hieáu Hoïc

I. QUAÙ TRÌNH TÌM HIEÅU VAØ GIAÛI THÍCH ÑÒA DANH THUÛ DAÀU MOÄT:

1. Thuû Daàu Moät, moät vuøng ñaát ñaày aán töôïng:

Xeùt veà khaû naêng, ñieàu kieän ñeå ñoâ thò hoùa, thò xaõ Thuû Daàu Moät (TDM) coù nhieàu lôïi theá vaø tieàm naêng. Nhöng ñòa phöông naøy ñaõ choïn theo höôùng phaùt trieån chaéc chaén, beàn vöõng. Ñaàu naêm 2007 TDM trôû thaønh ñoâ thò loaïi III, cuoái naêm 2010 ñaõ cô baûn ñaït caùc tieâu chí thaønh phoá loaïi II. Vaø nhö ñaõ bieát, ñeán ngaøy 2.5.2012 vöøa qua Thuû töôùng Chính phuû ñaõ ra Nghò quyeát soá 11/NQ-CP về việc thaønh laäp thaønh phoá Thuû Daàu Moät tröïc thuoäc tænh Bình Döông (BD).

Tröôùc söï kieän ñaùng nhôù naøy, nhaân daân TDM – BD haân hoan ñoùn möøng thaønh quaû töø nay taïi ñaây ñaõ coù ñöôïc moät thaønh phoá xinh ñeïp, naêng ñoäng vaø coù nhieàu höùa heïn mang teân Thuû Daàu Moät. Ñaây laø moät ñòa danh ñaõ coù töø laâu, nhöng ñeán nay vanã toàn taïi khoâng ít caùch hieåu, caùch giaûi thích nhöng chöa coù ñöôïc söï hoaøn toaøn thoáng nhaát, thuyeát phuïc taát caû moïi ngöôøi chaáp nhaän.

Nhaân thaønh phoá TDM ñang khôûi ñaàu moät giai ñoaïn phaùt trieån môùi, chuùng ta haõy nhìn laïi quaù trình phaùt trieån cuûa vuøng ñaát naøy, ñaêïc bieät laø söï hình thaønh caùc ñòa danh Daàu Moät, Thuû Daàu Moät, laø nhöõng teân goïi luoân gaén lieàn vôùi lòch söû môû mang hình thaønh vaø thay ñoåi cuûa vuøng ñaát noùi treân, nhaát laø veà maët ñòa lyù haønh chính.

Töø nhöõng suy nghó ñoù, cuøng vôùi nhöõng tình caûm, söï quan taâm, gaén boù vôùi ñòa phöông naøy, moät laàn nöõa chuùng toâi muoán nhieàu ngöôøi ñöôïc bieát roõ hôn, chính xaùc hôn veà vuøng ñaát naøy, ñaëc bieät veà teân goïi cuûa thaønh phoá TDM. Tröôùc heát, xin ñöôïc ñieåm laïi moät soá giaûi thích ñaùng chuù yù vaø khaù phoå bieán ñaõ coù laâu nay veà ñòa danh TDM. Qua ñoù thöû ñöa ra moät caùch tieáp caän hieäu quaû töø goùc nhìn lòch söû, töø nguyeân ñeå coù theå ñi ñeán moät giaûi ñaùp coù ñoä tin caäy vaø thuyeát phuïc toát hôn.

Thuû Daàu Moät laø moät teân goïi noâm na, thöôøng gôïi leân söï chuù yù ñoái vôùi nhöõng ai muoán tìm hieåu caùi teân daân daõ naøy nhöng ñoàng thôøi cuõng cho thaáy ñoù laø ñieàu khoâng ñôn giaûn.

Moät thí duï ñôn cöû sau ñaây seõ chöùng minh cho nhaän xeùt noùi treân. Caùch ñaây khoâng laâu, moät nhaø vaên ngoaøi tænh, laø traïi vieân tham döï “Traïi saùng taùc vaên hoïc” taïi BD vaøo naêm 2006, do taïp chí baùo Quaân Ñoâïi Nhaân Daân Vieät Nam vaø Hoäi VHNT BD ñoàng toå chöùc. Sau khi boû coâng tìm hieåu vuøng ñaát BD, nhaát laø teân goïi TDM, nhaø vaên ñaõ vieát neân buùt kyù: “Bình Döông, höông đất tình ngöôøi” vaø teân buùt kyù naøy ñöôïc choïn ñaët thaønh tieâu ñeà chung cho tuyeån taäp thô vaên cuûa traïi saùng taùc noùi treân⁽¹⁾. Ñieåm ñaùng noùi ôû ñaây laø trong buùt kyù naøy, qua phaàn “thu hoaïch “cuûa mình, oâng ñaõ theå hieän caùch hieåu veà ñòa danh TDM nhö sau: “Ngöôøi ta baûo “thuû “laø đöùng ñaàu, “moät “laø duy nhaát vaø “daàu “laø caây daàu (sñd.187), roài oâng neâu leân caâu hoûi, ñoàng thôøi cuõng laø caùch hieåu, caùch giaûi thích cuûa oâng veà ñòa danh TDM nhö sau: “…Theá coøn “Thuû Ñöùc “, Thuû Thieâm “, “Thuû Thöøa “. Ñoù laø caùc oâng quan ñöùng ñaàu traán. Ngaøy xöa TDM cuõng laø moät traán. Coù phaûi quan traán thuû ñaát naøy ngaøy xöa teân laø “Moät “(sñd trang 187). Ñoù laø caùch hieåu cuûa moät nhaø vaên ñaõ boû coâng tìm hieåu veà ñòa danh TDM ngay treân ñaát BD…!

Nhieàu söû lieäu cho bieát caùc ñòa danh taùc giaû vöøa nhaéc ñeán coù caùch caáu taïo, hình thaønh yù nghóa caùc töø nguyeân theo ñaëc ñieåm lòch söû rieâng töøng vuøng, chaéc chaén laø khaùc vôùi ñòa danh TDM, nhöng khoâng tieän trình baøy heát ôû ñaây. Thöïc ra, TDM chöa bao giôø laø teân cuûa moät ñôn vò haønh chính caáp traán, cuõng khoâng coù baát cöù taøi lieäu naøo keå caû lôøi truyeàn khaåu trong daân gian cho bieát taïi ñaát naøy ñaõ coù moät oâng quan Traán thuû teân laø Moät. Ñoù laø chöa keå vieäc nhaø vaên ñaõ boû queân khoâng giaûi thích chöõ “daàu” trong cuïm töø TDM.

Thí duï treân caøng cho ta thaáy vieäc xaùc ñònh roõ nguoàn goác ñòa danh naøy laø ñieàu neân laøm.

2. Moät soá giaûi thích ñaùng chuù yù veà ñòa danh Thuû Daàu Moät:

Ñöôïc bieát, TDM laø teân môùi cuûa haït (huyeän) Bình An keùo daøi 30 naêm ñaàu cuûa thôøi kyø Phaùp xaâm chieám Nam Kyø (1869 – 1899) vaø laø teân cuõ cuûa tænh Bình Döông döôùi thôøi Phaùp thuoäc vaø trong 9 năm khaùng chieán choáng Phaùp (1945 – 1954). Teân haït roài tænh TDM toàn taïi ñöôïc 87 naêm (1869 – 1956). Sau 1975, TDM laïi laø teân thò xaõ tænh lî cuûa tænh Soâng Beù (1976 – 1996), cuûa tænh BD môùi ñöôïc taùi laäp töø naêm 1997 … Vaø töø ngaøy 2/5/2012 TDM laø teân thaønh phoá (ñoâ thò loaïi II) tröïc thuoäc tænh BD nhö ñaõ bieát.

Veà maët lai lòch, nguoàn goác teân TDM coù maáy caùch hieåu vaø giaûi thích ñaùng chuù yù nhö sau:

Tröôùc ñaây, coù moät soá nhaø nghieân cöùu, chaúng haïn nhö nhaø töø ñieån Leâ Vaên Ñöùc, nhaø ngöõ hoïc Leâ Ngoïc Truï cho raèng: teân TDM laø do aâm Vieät ñoïc cuïm töø tieáng Cao Mieân (Campuchia): “THUN DOAÙN BOÂTH “, nghóa laø goø ñaát coù ñænh cao nhaát, maø ra (vì lî sôû TDM ñöôïc ñaët treân ñænh ñoài cao, ven soâng Saøi Goøn).

Nhöng haàu heát caùc taøi lieäu, taùc giaû khaùc (trong ñoù coù chuùng toâi) ñeàu nghó raèng TDM laø cuïm töø tieáng Vieät ñöôïc hình thaønh töø söï keát hôïp giöõa hai thanh toá “Thuû “vaø “Daàu Moät “. “Thuû” laø töø Haùn Vieät (gaàn nhö Vieät hoùa) coù nghóa laø “giöõ”, “Daàu Moät “laø moät ñòa danh daân gian ñöôïc hình thaønh töø ñaëc ñieåm cuûa moät caây goã daàu, ñaïi thuï.

Vieäc caáu taïo teân goïi moät ñòa danh baèng caùch duøng “teân moät loaïi thaûo moäc + töø chæ soá löôïng, hay ñaëc ñieåm rieâng, laø ñieàu thöôøng thaáy ôû Nam Boä. Chaúng haïn nhö caùc ñòa danh: “Queùo Ba“ ôû Long An, “Xoaøi Ñoâi” ôû TP.HCM, “Sao Quyø” ôû TP.TDM… Theo truyeàn thuyeát khaù phoå bieán raèng nôi ñaây luùc baáy giôø coù moät ñoàn binh canh giöõ taïi huyeän lî Bình An naèm treân ngoïn ñoài, beân caïnh coù caây daàu lôùn hôn caû, quen goïi laø “Daàu Moät “, neân teân goïi “Thuû Daàu Moät “ñöôïc hình thaønh…

Hoïc giaû Vöông Hoàng Seån  trong töø ñieån “Tieáng noùi mieàn Nam “(XB 1999, trang 645) cho bieát ngöôøi Campuchia cuõng goïi TDM laø “CHHOCUTAL MUCY DOEM (theo tieáng Campuchia CHHOCUTAL laø goã daàu, MUCY laø moät, DOME laø caây) coù nghóa laø vuøng “caây daàu moät“⁽³⁾. Ngöôøi Hoa cuõng duøng chöõ “Thoå Long Moäc” [nghóa laø “caây roàng ñaát” ñeå chæ caây daàu (daàu raùi hay daàu loâng) coù chöùa chaát nhöïa (daàu) raùt deã beùn löûa maø hoï goïi laø “maõnh hoûa du” (daàu chaùy maïnh)] ñeå goïi teân vuøng ñaát TDM, vì ôû ñaây coù raát nhieàu goã daàu. ⁽⁴⁾

Trong hoài kyù vieát veà vuøng ñaát Bình An (TDM) xuaát baûn ôû Paris 1863, ñaïi uùy L.C Grammont (vieân só quan tham gia ñaùnh chieám vaø quaân quaûn (giöõ chöùc töông vôùi tri huyeän) taïi TDM trong thôøi gian 1861-1862, cuõng hieåu “thuû “laø giöõ, “daàu “laø moät loaïi caây, neân oâng ñaõ duøng cuïm töø tieáng Phaùp ñeå chuyeån nghóa teân TDM laø Garde-un-arbre “(garde: giöõ, arbre: caây goã).⁽⁴⁾

Rieâng töø “thuû” cuõng coù taùc giaû hieåu theo nghóa laø “ñaàu”, “ñöùng ñaàu “nhö trong caùc töø “thuû sôû “, “thuû phuû “(nôi ñaët lî sôû chính cuûa moät đôn vò haønh chính). Cho neân trong taäp “Kyû yeáu Thuû Daàu Moät_ Bình Döông 300 naêm hình thaønh… “(XB1998) nhaø nghieân cöùu Nguyeãn Ñình Ñaàu ñaõ giaûi thích ñòa danh TDM nhö sau: “… Trong ñòa phaän laøng naøy xöa coù truï sôû gaàn caây daàu lôùn nhaát… “(sñd trang 49).

Ñöôïc bieát vieäc duøng teân loaïi caây, nhaát laø loaïi caây thoå saûn hoaëc coù nhieàu ñeå ñaët teân cho moät vuøng ñaát laø ñieàu thöôøng thaáy ôû Nam Boä. Thí duï caùc ñòa danh Traûng Baøng (khoaûng ñaát roäng coù nhieàu caây baøng), Goø Vaáp (vuøng ñaát cao coù nhieàu caây Vaáp,_caây Lim, ôû TP.HCM). Ngay taïi thò xaõ TDM coù xoùm Goø Caày (goø ñaát coù nhieàu caây Caày _ caây Kô-nia), ngaõ ba Sao Quyø.v.v… Coøn teân ñaát mang teân loaïi caây daàu thì khaù phoå bieán ôû BD, nhö caùc xoùm, ñöôøng “Caây Daàu Ñoâi “ôû Chaùnh Nghóa, ôû Ñònh Hoøa… Hieän nay loaïi caây naøy coøn tìm thaáy nhieàu ôû BD, nhaát laø ôû caùc khuoân vieân ñình chuøa trong tænh vaø nôi coøn khaù nhieàu caây daàu coå thuï laø khu ñoài coù truï sôû UBND vaø Tænh uûy BD. Coù moät ñòa danh ôû BD cuõng lieân quan ñeán caây daàu noùi treân, ñoù laø thò traán Daàu Tieáng. Cuõng theo truyeàn khaåu ngaøy tröôùc taïi ñaây coù moät caây daàu ñaïi thuï raát cao, to, khi bò gioù baõo laøm ngaû, naèm vaét ngang qua moät con raïch nhoû, taïo thaønh moät chieác caàu khæ thieân nhieân, ñöôïc daân chuùng söû duïng ñi qua laïi noái hai bôø raïch. Neân ai cuõng cho ñoù laø “caây daàu noåi tieáng”, veà sau noùi goïn laïi laø Daàu Tieáng vaø trôû thaønh ñòa danh Daàu Tieáng, nay laø teân goïi moät huyeän (huyeän Daàu Tieáng) noåi tieáng veà caây cao su cuûa tænh Bình Döông.⁽⁴⁾

Qua phaàn trình baøy ôû treân, chaéc chaén teân “Daàu Moät “vaø “Thuû Daàu Moät “cuõng ñöôïc hình thaønh baét nguoàn töø teân loaïi caây daàu naøy maø ra. Sau khi vöøa leân thaønh phoá, gioáng caây naøy laïi raát ñöôïc chuù yù vaø ñang ñöôïc duøng ñeå troàng môùi hay troàng thay theá (cho caùc loaïi caây ñaõ saün coù) treân khaép caùc ñöôøng phoá chính cuûa TP TDM.

II. QUAÙ TRÌNH HÌNH THAØNH VAØ THÔØI ÑIEÅM XUAÁT HIEÄN ÑÒA DANH THUÛ DAÀU MOÄT?

Ñaây laø caâu hoûi khoâng deã coù ñöôïc caâu traû lôøi ñôn giaûn vaø thaät chính xaùc. Ngay ñeán nhöõng thôøi ñieåm cuï theå nhö TDM trôû thaønh moät ñôn vò haønh chính ñaàu tieân hoaëc khi chính thöùc trôû thaønh tænh TDM (moät trong 20 tænh cuûa ñaát Nam Kyø), cuõng chöa ñöôïc ghi cheùp moät caùch thoáng nhaát, chính xaùc ngay trong caû nhöõng boä ñòa chí hoaøn chænh vaø môùi nhaát cuûa ñòa phöông naøy.

1.     Ñôn vò haønh chaùnh TDM vaø söï xuaát hieän ñòa danh naøy:

Thuû Daàu Moät laø moät teân goïi daân gian xuaát phaùt töø caùc ñaëc ñieåm rieâng cuûa vuøng ñaát ñaët lî sôû Bình An, luùc ñaàu chæ laø teân moät xoùm aáp, moät ngoâi chôï… vaø chaéc chaén ñaõ coù tröôùc khi ngöôøi Phaùp ñaùnh chieám huyeän Bình An vaø tænh Bieân Hoøa.

Sau ñoù ñòa danh TDM ñöôïc duøng ñeå ñaët teân cho moät haït tham bieän: (Insprection) thay cho teân haït Bình An (1869 – 1876), roài thaønh teân moät tieåu khu haønh chính (Arrondiscement, 1876-1899) vaø cuoái cuøng laø teân tænh (Province) TDM (1899-1956).

Traû lôøi caâu hoûi teân TDM coù töø bao giôø, Tieán só Leâ Trung Hoa, moät taùc giaû chuyeân nghieân cöùu veà ñòa danh, trong muïc traû lôøi baïn ñoïc cuûa moät taïp chí xuaát baûn taïi TP.HCM ⁽⁵⁾, cuõng ñaõ deø daët cho raèng: “Teân Thuû Daàu Moät phaûi coù tröôùc 1871 “. Traû lôøi nhö treân coù leõ taùc giaû ñaõ döïa vaøo moät cöù lieäu trong cuoán saùch vieát veà lòch söõ ñöôøng phoá TP.HCM, trong ñoù coù noùi ñeán ñöôøng phoá Thi Saùch ôû Quaän I. Saùch naøy coù nhaéc ñeán moät chi tieát khaù baát ngôø ñoái vôùi ngöôøi BD, vì coù lieân quan ñeán ñòa danh TDM xöa, nhö sau: “…ñöôøng naøy thuoäc loaïi xöa nhaát Saøi Goøn (…) töø ngaøy 2.6.1871 ñeán 1877 ñöôøng ñöôïc ñaët teân laø ñöôøng Thủ Dầu Một (…) naêm 1955 ñoåi thaønh ñöôøng Thi Saùch”.⁽⁶⁾

Cuõng traû lôøi caâu hoûi treân, trong baøi vieát “Thuû Daàu Moät teân goïi vaø lòch söû “, treân tôø “Thoâng tin khoa hoïc vaø ñaøo taïo “(soá 54/2010) cuûa tröôøng Đaïi hoïc Thuû Daàu Moät, moät giaûng vieân khoa söû ⁽⁷⁾ ñaõ vieát: “Theo truyeàn thuyeát teân Thuû Daàu Moät coù töø theá kyû XVI (möôøi saùu, NHH) khi nhaø Nguyeãn laäp chính quyeàn ôû ñaây “. Caùch maáy doøng sau, taùc giaû naøy khaúng ñònh: “…thaät ra, teân Thuû Daàu Moät ra dôøi ngaøy 5/11/1876… “laø ñôn vò haønh chính caáp tieåu khu” (sñd, trang 28). Chuùng toâi nghó raèng khi ñöa ra thôøi ñieåm này, coù leõ taùc giaû baøi vieát treân ñaõ tham khaûo cuoán saùch bieân khaûo ñöôïc xuaát baûn taïi Thuû Daàu Moät naêm 2000⁽⁸⁾, vì tröôùc ñaây saùch naøy cuõng ghi ñuùng nguyeân vaên “Teân Thuû Daàu Moät ra ñôøi ngaøy 5 thaùng 11 naêm 1876… laø moät ñôn vò caáp tieåu khu”. Caû hai taøi lieäu vöøa daãn vieát veà thôøi ñieåm naøy laø chöa chính xaùc. Ñöôïc bieát cuoán saùch chuyeân khaûo veà nieân bieåu lòch söû “Vieät Nam, nhöõng söï kieän lòch söõ (1858-1918)” taùc giaû Döông Kinh Quoác, do Vieän söû hoïc XB 1999, (trang 106) keå caû boä ñòa chính BD XB 2010, (taäp 4, trang 200) ñeàu ghi ñuùng laø “ngaøy 5 thaùng gieâng naêm 1876”. Ngoaøi ra nhö cöù lieäu chuùng toâi ñaõ daãn ôû phaàn treân, thôøi ñieåm Thuû Daàu Moät trôû thaønh ñôn vò haønh chính ñaàu tieân laø caáp haït (tham bieän) thay theá cho haït Bình An vaøo naêm 1869 chöù khoâng phaûi 1876, “khi TDM ñaõ trôû thaønh teân tieåu khu haønh chaùnh”.

Veà thôøi ñieåm Thuû Daàu Moät chính thöùc trôû thaønh tænh (Province) Thuû Daàu Moät ñaõ ñöôïc saùch “Vieät Nam nhöõng söï kieän lòch söû” daãn treân (trang 264) ñaõ xaùc nhaän laø naêm 1899 (nhaân ñaây xin noùi theâm veà thôøi ñieåm naøy: cuoán ñòa chí Soâng Beù - XB 1991, ôû trang 209 tröôùc ñaây vaø caû boä Ñòa chí Bình Döông vöøa môùi xuaát baûn naêm 2010, taäp 4, trang 416, khoâng hieåu vì do sai soùt trong in aán hay bieân taäp maø caû hai ñeàu ghi chöa chính xaùc raèng Thuû Daàu Moät chính thöùc trôû thaønh tænh vaøo naêm 1889).

2.     Xaùc ñònh thôøi gian xuaát hieän ñòa danh Thuû Daàu Moät:

Veà ñòa danh TDM, muoán tìm hieåu thôøi gian xuaát hieän cuûa teân goïi naøy vaøo luùc naøo, chuùng ta ñieåm laïi moät soá thôøi ñieåm coät moác chính cuûa lòch söû Nam tieán vaø quaù trình ñònh cö cuûa ngöôøi Vieät ôû vuøng ñaát môùi Ñoàng Nai – Gia Ñònh. Vaøo thôøi nhaø Leâ, ñeán cuoái theá kyû thöù XVI, laõnh thoå nöôùc ta môùi ñeán ñeøo Cuø Moâng (giöõa tænh Phuù Yeân vaø Bình Ñònh ngaøy nay). Naêm 1611 Chuùa Nguyeãn Hoaøng thaønh laäp phuû Phuù Yeân, non theá kyû sau, caùc chuùa Nguyeãn môû roäng laõnh thoå Ñaïi Vieät ñeán ñaát Phan Rang, Phan Rí, vaø naêm 1697 ñaët dinh Bình Thuaän vôùi caùc ñaïo Phan Rang, Phan Thieát (Ñaøo Duy Anh, “Ñaát nöôùc Vieät Nam qua caùc ñôøi”, xuaát baûn 1995, trang 203) Ñaây chính laø vuøng ñaát cöïc Nam mieàn Trung nöôùc ta hieän nay. Vaø naêm sau, naêm 1698 Nguyeãn Höõu Caûnh vaøo Nam thieát laäp nhöõng ñôn vò haønh chính ñaàu tieân ôû ñaát Ñoàng Nai – Gia Ñònh, trong ñoù coù Bình An, (sau laø tænh TDM) thuoäc Traán Bieân (sau goïi laø Bieân Hoøa) nhö chuùng ta ñaõ bieát. Nhö vaäy, laøm sao nhaø Nguyeãn coù theå laäp chính quyeàn vaøo theå kyû XVI, vaø ñòa danh Thuû Daàu Moät xuaát hieän trong thôøi gian aáy nhö söï khaúng ñònh cuûa giaûng vieân taùc giaû baøi vieát noùi treân?

Chuùng ta cuõng bieát raèng teân Daàu Moät, Thuû Daàu Moät chæ xuaát hieän khi caùc nhoùm di daân töø mieàn Trung ñaõ ñònh cö laäp thaønh xoùm, laøng ôû vuøng ñaát naøy. Nhöng caùc nieân ñaïi chính xaùc veà nhöõng ñôït di daân cho ñeán nay vaãn chöa ñöôïc caùc nhaø nghieân cöùu thoáng nhaát vì khoù xaùc ñònh. Chæ bieát, sau năm 1698 noùi ôû treân môùi coù nhöõng nhoùm di daân ñaùng keå töø vuøng Nguõ Quaûng ñöôïc trieàu ñình khuyeán khích vaøo ñaây khai khaån vuøng ñaát môùi naøy. Saùch “Lòch söû khai phaù vuøng ñaát Nam Boä”, (XB 1987, trang 38, do GS Huyønh Löùa chuû bieân) cho raèng chuû yeáu: “Cuoäc di daân cuûa ngöôøi Vieät dieãn ra trong theá kyû XVII”. Taùc giaû Leâ Baù Thaûo trong saùch “Ñòa lyù vuøng ñaát ñoàng baèng soâng Cöûu Long” cuõng cho bieát “…vuøng ñaát quanh Saøi Goøn chæ ñöôïc khai phaù vaø ñònh cö vaøo naêm 1672” ⁽⁹⁾. Nhö theá, “quanh vuøng Saøi Goøn “trong ñoù coù ñaát Bình An-Daàu Moät phaûi ñeán nöûa sau theá kyû XVII môùi ñöôïc khai phaù vaø môùi coù daân ñònh cö laäp thaønh xoùm aáp vaø töø ñoù daàn daàn hình thaønh caùc ñòa danh ñeå goïi.

Nhö vaäy teân goïi daân gian “Daàu Moät” coù theå xuaát hieän vaøo nửa sau theá kyû XVII sau ñoù moät thôøi gian, ñòa danh TDM môùi ra ñôøi (chaéc chaén laø coù sau teân Daàu Moät) . Chuùng ta coù theå döïa vaøo moät soá cô sôû, cöù lieäu lòch söû döôùi ñaây ñeå tìm hieåu söï xuaát hieän caùc ñòa danh treân.

Caên cöù vaøo caùc thôøi ñieåm naêm 1698, khi toång Bình An ñöôïc thaønh laäp, ñaëc bieät laø khi toång Bình An ñöôïc naâng leân thaønh huyeän Bình An vaøo naêm 1808 maø chuùng ta coù theå xaùc ñònh ñöôïc thôøi gian ñòa danh TDM ra ñôøi. Cuïm töø “Thuû Daàu Moät “chæ coù theå hình thaønh khi teân goïi quen thuoäc “Daàu Moät” coù theâm thaønh toá “Thuû”, nghóa laø khi taïi Lî sôû Bình An ñaõ xaây döïng ñoàn Binh ñeå canh giöõ hoaëc lî sôû naøy ñöôïc chính thöùc trôû thaønh thuû sôû cuûa vuøng ñaát Bình An. Ñöôïc bieát Daàu Moät laø “tuïc danh” cuûa ñòa danh Phuù Cöôøng nhö saùch ÑNNTC ñaõ ghi “Chôï Phuù Cöôøng ôû thoân Phuù Cöôøng huyeän Bình An, tuïc danh chôï Daàu Moät ôû beân huyeän lî” ⁽¹⁰⁾. Coøn ñoàn Bình An coù theå xaây döïng sau naêm 1808, khi toång Bình An ñöôïc naâng leân thaønh Huyeän. Söû lieäu sau ñaây cuõng cho bieát theâm thôøi ñieåm caùc ñoàn binh, thuû sôû, ñöôïc thieát laäp quanh vuøng ñaát naøy. Saùch ÑNNTC ôû phaàn vieát veà Quan Taán (ñoàn binh, thuû sôû ñeå aùn ngöõ, canh giöõ…) cuõng cho bieát “Ñaàu thôøi Minh Maïng, taïi phuû Phöôùc Long coù ñaët “Thuû sôû “(coøn goïi laø Baûo hay Phaùo Ñaøi) ñeå canh giöõ nôi quan yeáu “nhö baûo Phöôùc Thaéng (huyeän Phöôùc An nay laø Vuõng Taøu) laäp naêm 1838; Phaùo ñaøi Taû Ñònh (huyeän Nghóa An nay laø Thuû Ñöùc) laäp naêm 1834; Baûo ñaát Tam Kyø (huyeän Bình An, sau laø TDM) laäp naêm 1848. ÔÛ huyeän Bình An coøn coù ñoàn Thi Tính laäp (1823) “ñeå traán giöõ man daân”, vaø ñoàn Chôn Thaønh laäp naêm 1840 (sñd, trang 31 vaø 23)”. Theo ñoù, caùc ñoàn binh, thuû sôû taïi vuøng naøy ñeàu ñöôïc thieát laäp vaøo nöûa ñaàu theá kyû XIX vaø tröôùc naêm 1808.

Nhö vaäy ñòa danh Thuû Daàu Moät cuõng khoâng theå xuaát hieän tröôùc naêm 1808, vaø vaøo khoaûng nöûa ñaàu theá kyû XIX, tröôùc khi ngöôøi Phaùp xaâm chieám Nam Kyø. Quaù trình hình thaønh ñòa danh Thuû Daàu Moät coù theå dieãn tieán nhö sau: Luùc ñaàu teân “Daàu Moät” “tuïc danh cuûa Phuù Cöôøng” ñöôïc nhoùm löu daân, di daân duøng ñeå goïi teân moät ngoâi chôï (chôï Daàu Moät) hay moät xoùm, aáp ôû ñaây, khi ñoàn binh ñöôïc thieát laäp thì daân ñònh cö goïi laø chôï Thuû, sau ñoù gheùp thaønh chôï Thuû Daàu Moät.

Sau ñoù Thuû Daàu Moät laàn löôït trôû thaønh trung taâm lî sôû cuûa caùc ñôn vò haønh chính taïi vuøng ñaát naøy. Thaät vaäy, khi noùi veà caùch choïn ñòa danh ñeå ñaët teân cho caáp haït, caáp tænh ôû Nam kyø cuûa ngöôøi Phaùp, Ñòa chí Bình Döông (XB 2010) (11) ñaõ nhaän xeùt: “Ngöôøi Phaùp ñaët teân cho caùc haït (tham bieän) cuõng nhö veà sau caùc tænh, quaän ñeàu theo teân nôi ñaët truï sôû maø haàu heát laø teân caùc chôï lôùn do daân chuùng quen goïi”… Vaø theo tuïc leä cuûa Nam trieàu, teân goïi haønh chính theo töø Haùn Vieät, nôi ñoùng truï sôû laïi laø teân goïi cuûa moät caùi chôï theo caùch goïi daân daõ. Ví duï nhö Bình An (töø Haùn Vieät) laø huyeän, maø teân huyeän lî laø Thuû Daøu Moät“ (Sñd, trang 198). Quaû laø nhö vaäy, khi saép xeáp laïi toå chöùc haønh chính taïi ñaây, ngöôøi Phaùp ñaõ laáy teân huyeän lî Bình An laø Thuû Daàu Moät (nguyeân tröôùc laø ngoâi chôï lôùn nhaát huyeän naøy) thay cho teân haït Bình An thaønh haït tham bieän TDM, ñeáân naêm 1899 trôû thaønh tænh TDM. Vieäc choïn löïa vaø caùch söû duïng ñaët ñeå ñòa danh TDM ñaõ dieãn ra nhö söï trình baøy, lyù giaûi vöøa daãn treân.

Cuõng neân bieát theâm veà teân goïi ñôn vò haønh chính thò xaõ TDM. Trong thôøi kyø khaùng chieán choáng Phaùp, UBKCHC Nam boä ñaõ quyeát ñònh thaønh laäp thò xaõ Thuû Daàu Moät vaøo thaùng 8/1948, goàm 2 xaõ Phuù Cöôøng vaø Chaùnh Hieäp, (bao goàm caùc phöôøng Phuù Cöôøng, Chaùnh Nghóa, Phuù Thoï, Hieäp Thaønh vaø xaõ Chaùnh Nghóa ngaøy nay). Sau ngaøy mieàn Nam hoaøn toaøn ñöôïc giaûi phoùng, ñaát nöôùc ñöôïc thoáng nhaát, thò xaõ TDM ñöôïc thaønh laäp vaø laàn löôït trôû thaønh trung taâm haønh chính, kinh teá, chính trò, vaên hoùa cuûa tænh Soâng Beù (1976-1996), tieáp theo laø cuûa tænh BD (taùi laäp), cho ñeán 2/5/2012 TDM chính thöùc trôû thaønh thaønh phoá (ñoâ thò loaïi II) tröïc thuoäc tænh BD, nhö chuùng ta ñaõ bieát.

Töø moät thò xaõ nhoû cuûa moät tænh noâng nghieäp, ñeán nay TDM trôû thaønh moät thaønh phoá ñaày tieàm naêng vaø coù toác ñoä phaùt trieån nhanh choùng veà dòch vuï, coâng nghieäp cuûa tænh Bình Döông vaø cuûa vuøng kinh teá troïng ñieåm phía Nam. Thaønh phoá TDM coù dieän tích töï nhieân 11.866,61 ha vaø daân soá 244.277 nhaân khaåu, goàm 14 ñôn vò haønh chính caáp phöôøng xaõ, coù toác ñoä taêng tröôûng kinh teá bình quaân giai ñoaïn naêm 2006-2010 ñaït 23,3% naêm, rieâng naêm 2011 taêng 27,7%, chuyeån dòch nhanh theo cô caáu dòch vuï, coâng nghieäp vaø noâng nghieäp, tyû leä töông öùng laø 60,8% - 38,9% - 0,3%. Toaøn thaønh phoá coù 11 trung taâm thöông maïi, sieâu thò vaø 13 chôï truyeàn thoáng; 30 ngaân haøng vaø chi nhaùnh ngaân haøng; 7 khu coâng nghieäp taäp trung thu huùt haøng traêm doanh nghieäp ñaàu tö phaùt trieån. Veà vaên hoùa xaõ hoäi, TDM coù 43,3% tröôøng ñaït chuaån quoác gia; 100% traïm y teá ñaït chuaån y teá phöôøng xaõ. Hieän nay Ñaûng boä, chính quyeàn vaø nhaân daân TP.TDM ñang noã löïc, phaán ñaáu xaây döïng TDM thaønh moät ñoâ thò vaên minh, hieän ñaïi, goùp phaàn quan troïng cuøng vôùi Ñaûng boä, chính quyeàn vaø nhaân daân caû tænh BD thöïc hieän muïc tieâu ñöa tænh BD thaønh thaønh phoá tröïc thuoäc Trung öông trong thôøi gian tôùi. ⁽¹²⁾

KEÁT LUAÄN:

Nhö ñaõ trình baøy ôû treân, trong nieàm haân hoan chaøo möøng söï kieän TDM trôû thaønh Thaønh phoá, cuøng vôùi nhöõng ai quan taâm, yeâu meán vuøng ñaát naøy, moät laàn nöõa chuùng toâi muoán ñöôïc ñieåm laïi vaø ñöa ra moät lôøi giaûi ñaùp khaû tín, coù söùc thuyeát phuïc hôn caû veà söï hình thaønh vaø xuaát hieän ñòa danh TDM. Ñaây laø ñòa danh nhieàu aán töôïng luoân gaén lieàn vôùi lòch söû môû mang, ñaáu tranh vaø phaùt trieån cuûa ñòa phöông suoát töø maáy traêm naêm tröôùc, nay vöøa trôû thaønh teân goïi moät thaønh phoá naêng ñoäng, ñaày höùa heïn, ñang vöõng böôùc nhanh choùng treân con ñöôøng phaùt trieån vaø phoàn vinh../.

NHH

Taøi lieäu tham khaûo

1.       Nguyeãn Yeân Moâ “Bình Döông höông ñaát tình ngöôøi” NXB Treû, 2006, trang 187

2.       Leâ Vaên Ñöùc, Leâ Ngoïc Truï “Vieät Nam töø ñieån”, Saøi Goøn T.B 1970, trang 266.

3.       Vöông Hoàng Seån “Töø ñieån tieáng noùi Mieàn Nam) NXB TP.HCM 1977, trang 645

4.       Nguyeãn Hieáu Hoïc “Loái xöa ñaát Thuû” NXB Treû 2009 trang 11…14

5.       TS Leâ Trung Hoa, TC KTNN soá 283/1998, muïc Ai? Sao?

6.       Nguyeãn Q.Thaéng, Nguyeãn Ñình Tö “Ñöôøng phoá Thaønh phoá Hoà Chí Minh, XB 2001, trang 110

7.       Thaïc só Vöông Quoác Khanh, Giaûng vieân tröôøng ÑH TDM

8.       LsĐB.TX.TDM (biên soạn lần 2)XB 2000

9.       Nam boä ñaát vaø ngöôøi, Taäp VI (nhiều tác giả), NXB TP.HCM

10.  Dòch giaû Nguyeãn Taïo “ÑNNTC” Quyeân Thöông, SG 1973, trang 35

11.  Ñòa chí Bình Döông, taäp 1, XB 2010, trang 198

12.  Taøi lieäu cuûa UBND Thaønh phoá Thuû Daàu Moät, Baùo Bình Döông soá ngaøy 27 vaø 28/6/2012.